On İki Hayvanlı Türk Takvimi nedir ve hangi hayvanları içerir? Bu takvimin tarihi kökenleri ve Türk kültüründeki önemi nedir? Kaşgarlı Mahmut ve Chavannes gibi isimlerin bu takvimle ilişkisi nasıldır? Tüm detaylar burada.
On İki Hayvanlı Türk Takvimi, eski Türk boyları arasında kullanılan ve Zic-i Ilhani, Zic-i Edvar ve Zic-i Uluğ Bey gibi astronomik eserlerin temelini oluşturan bir sistemdir. Kaşgarlı Mahmud, ünlü eseri Divanü Lügati’t-Türk’te bu takvimin özelliklerini detaylandırmış ve onun Çin kaynaklı olduğuna dair iddialara karşı çıkmıştır. Batılı araştırmacılar, bu takvimin eski Çin takvimi ile benzerliklerinden dolayı onun Çin kaynaklı olabileceğini düşünmüşlerdir. Ancak Chavannes gibi bilim insanları, takvimin aslında özgün bir Türk takvimi olduğunu ileri sürmüşlerdir. 1906 yılında yayımlanan “Le Cycle Turc de Douze animaux” adlı eserinde, Chavannes bu takvimin boy örgütleri ve ongunlar ile olan bağlantısını ortaya koyar.
Takvimin Yapısı ve Hayvanların Anlamı
On İki Hayvanlı Takvim, güneş yılına dayalı bir sistemdir, ancak aylar kameri yani ay takvimine göre belirlenir. Bu takvimdeki zaman, 60 yıllık bir kuşak içinde beş döneme ayrılmıştır ve her biri 12 yıllık bir döngü olan bu dönemlere “müçel” adı verilir. Her yıl, belirli bir hayvan adı ile anılır ve bu hayvanların her biri belirli bir yılın karakterini simgeler.
12 Hayvan ve Özellikleri
Takvimin 12 yılı şu hayvan isimleriyle anılır:
- Sıçgan (sıçan) – Yenilik, hız ve zekâ temsilcisidir.
- Ud (öküz) – Güç, dayanıklılık ve çalışkanlık simgesidir.
- Kaplan – Cesaret, liderlik ve hırsla ilişkilendirilir.
- Tafışkan (tavşan) – Kurnazlık, zarafet ve uyumlu doğayı temsil eder.
- Balık ya da Lu (kertenkele) – Su elementinin ve akışkanlığın simgesi olarak bilinir.
- Ilan (yılan) – Bilgelik, gizem ve sezgiyle anılır.
- Yunt (at) – Özgürlük, hareketlilik ve bağımsızlık anlamına gelir.
- Koy (koyun) – Uyum, barış ve dayanışma simgesi olarak görülür.
- Beçin (maymun) – Zeka, adaptasyon yeteneği ve neşe sembolüdür.
- Tagut (tavuk) – Düzen, dakiklik ve uyanıklıkla ilişkilendirilir.
- It (köpek) – Sadakat, koruma ve adaletin temsilcisidir.
- Tonguz (domuz) – Bolluk, sabır ve rahatlıkla anılır.
Bu hayvanlar, yalnızca yılların isimleri değil, aynı zamanda o yıl doğan kişilerin karakter özelliklerini de yansıtır.
Müçel Sistemi ve Anlamı
Müçel sistemi, her biri 12 yıldan oluşan dönemler içerir. 60 yıllık bu büyük döngü, beş ayrı müçelden oluşur ve her dönemin başlangıcı belirli hayvanlar ile başlar. Türk toplumlarında bu takvim sistemi, astrologlar ve bilginler tarafından geleceği öngörmek, tarım ve hayvancılık faaliyetlerini düzenlemek için kullanılmıştır.
On iki hayvan döngüsü, Türk kültüründe derin sembolik anlamlar taşır. Örneğin, sıçgan yılı, hızlı başlangıçları ve cesur adımları temsil ederken; yunt yılı, savaşçı ruhun ve bağımsızlık arayışlarının güçlü olduğu dönemleri yansıtır.
Zic-i Ilhani, Zic-i Edvar ve Zic-i Uluğ Bey ile İlişkisi
Zic-i Ilhani ve Zic-i Uluğ Bey gibi astronomik eserler, bu takvimin detaylı hesaplamalarına ve kullanımlarına dayanarak oluşturulmuştur. Uluğ Bey, Semerkand’da kurduğu gözlemevinde yaptığı çalışmalarla bu takvimi bilimsel anlamda daha da geliştirmiştir. Zic-i Uluğ Bey, bu takvim sayesinde dönemin en doğru yıldız ve gezegen hareketlerinin kaydedildiği eserlerden biri olmuştur. Bu da On İki Hayvanlı Türk Takvimi’nin yalnızca kültürel değil, bilimsel açıdan da ne kadar önemli bir yere sahip olduğunu gösterir.
Kaşgarlı Mahmud ve Divanü Lügati’t-Türk’teki Yeri
Kaşgarlı Mahmud, eserinde bu takvimden geniş bir şekilde bahseder ve onun özelliklerini tanıtarak, Türk kültürünün bir parçası olduğunu vurgular. Onun çalışmaları, bu takvimin Türkler arasında yaygın bir şekilde kullanıldığını ve günlük yaşamda, bayramlar ve önemli olaylar için başvurulan bir zaman ölçüsü olduğunu ortaya koyar. Divanü Lügati’t-Türk, takvimin detaylarını ve her yılın getirdiği özellikleri açıklayan ilk kaynaklardan biridir.
Moğollar ve Diğer Asya Toplumları Üzerindeki Etkisi
Bu takvim, sadece Türk boyları arasında değil, Moğol toplumları ve Çin ile etkileşimde bulunan diğer Asya milletleri arasında da izler bırakmıştır. Moğollar, bu takvimi kendi dillerine uyarlayarak kullanmış ve Moğolca yıl adları da bu sistemin etkisi altında gelişmiştir. Moğolca karşılıkları şu şekildedir: hulukuna (sıçan), hogur (öküz), bars (kaplan), tolay (tavşan), loo (balık/kertenkele), mogay (yılan), murin (at), nokay (koyun), piçin (maymun), dakıko (tavuk), nokay (köpek), kokay (domuz).
Takvimin Kullanım Alanları
On İki Hayvanlı Türk Takvimi, özellikle Doğu ve Batı Türkistan’da uzun yıllar boyunca kullanılmıştır. Takvim, tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin düzenlenmesinde, astrolojik tahminlerde ve bayramlar gibi önemli olayların zamanlamasında önemli bir rol oynamıştır. Türk boyları, bu takvimi sosyal düzenlerini korumak, lider seçimleri yapmak ve önemli tarihi olayları kaydetmek için kullanmışlardır.
Batılı Araştırmacılar ve Chavannes’ın Katkıları
Batılı araştırmacılar, bu takvimin kökenini incelerken, genellikle eski Çin takvimleri ile olan benzerlikleri öne çıkarmıştır. Bununla birlikte, Chavannes, bu takvimin bağımsız bir Türk takvimi olduğunu savunarak, 1906 yılında yayımladığı çalışmasında önemli bir katkı sağlamıştır. Ona göre, on iki ve yirmi dört yıllık döngüler, Türk toplumunun sosyal yapıları ve ongunlar ile bağlantılıdır.
Takvimin Günümüzdeki Yeri ve Önemi
Bugün, On İki Hayvanlı Türk Takvimi, modern toplumlarda kullanılmasa da, tarihsel ve kültürel bir miras olarak önemini korumaktadır. Antropologlar, tarihçiler ve kültürel araştırmacılar, bu takvimi Türk kültürünün sosyal yapısını ve toplumsal ilişkilerini anlamak için incelemeye devam etmektedirler. Günümüzde, bu takvim geleneksel bayramlarda ve çeşitli festivallerde hatırlanmakta ve kutlanmaktadır.
