Dünyanın iç yapısı ile ilgili bilgiler. Dünyanın iç yapısının şekli ve bu yapıların açıklamaları, yerkabuğunun malzemeleri ile yeraltı kaynakları hakkında da bilgiler.
Dünyanın iç yapısı, depremler ve deprem dalgaları aracılığıyla elde edilen bilgilerle anlaşılmaktadır. Deprem dalgalarının yerküre içindeki hareket özelliklerinden faydalanarak, dünyanın iç yapısının derinliklerine dair çeşitli veriler toplanmıştır. Bu dalgaların farklı yoğunluktaki katmanlar içindeki hareketleri, dünyanın yapısına dair önemli veriler sunar. Dünya, farklı yoğunluklara sahip ve kalınlıkları değişen iç içe geçmiş katmanlardan oluşur. Bu katmanlar, dıştan içe doğru kabuk, manto ve çekirdek olmak üzere üç ana bölümde incelenir.
1. Yerkabuğu
Yerkabuğu, dünyanın en dış katmanı olup, soğuyarak katılaşmış olan bu bölüme Taşküre veya litosfer denir. Yerkabuğu, karasal alanlarda ortalama 30-50 km, okyanus tabanlarında ise yalnızca 10-15 km kalınlığa sahiptir. Başlangıçta ince olan yerkabuğu, zamanla kalınlaşmış ve farklı jeolojik süreçlerin etkisiyle evrimleşmiştir.
Dünyanın Katmanlarını Gösteren Şemalar da, yerkabuğunun yapısını gösterir. Yerkabuğunun oluşumu, yerin içinden çıkan kızgın maddelerin sokulmaları, yığılmaları ve magmatik oluşmalar sonucunda meydana gelmiştir. Bu oluşumlar, yerkabuğunun kalınlaşmasında önemli bir rol oynamıştır. Ayrıca, dış etmenlerin (atmosferden gelen etkiler) etkisiyle, yerkabuğu üzerinde aşınmalar, madde sürüklenmeleri ve birikmeler gerçekleşerek tortul tabakalar meydana gelmiştir.
Yerkabuğunun dış bölümü, sial adı verilen bir bölgeden oluşur. Bu bölge, en çok silisyum ve alüminyum bileşiklerinden meydana gelir ve yoğunluğu yaklaşık 2,7’dir. Bunun hemen altındaki daha yoğun katmana ise sima denir ve bu katman daha çok silisyum ve magnezyum içerir.
Yerkabuğundan derinlere inildiğinde, her 33 metrede sıcaklık yaklaşık olarak 1°C artar. Bu sıcaklık artışı, jeotermal ısı basamağı olarak bilinir.
2. Manto
Manto, yerkabuğunun altındaki katmandır ve litosfernin hemen altında yer alır. Mantonun kalınlığı, 2900 km‘ye kadar ulaşır ve yoğunluğu 5-6 arasında değişir. Mantonun üst bölümü, sıcaklık ve basınç koşullarının etkisiyle oldukça yavaş hareket eder. Bu hareket, üzerinde bulunan yerkabuğu parçalarını da etkiler. Jeolojik süreçler sırasında, bu hareketler dağ oluşumlarına ve volkanik etkinliklere yol açmıştır. Örneğin, Alp-Himalaya dağları ve Japon adaları gibi volkanik bölgeler, mantodaki hareketlerin etkisiyle meydana gelmiştir.
Bazı durumlarda, mantodaki hareketler, kıta parçalarının birbirine yaklaşmasıyla kıvrım dağlarının oluşmasına, bazen de birbirinden uzaklaşarak yeni okyanus çanaklarının oluşmasına neden olmuştur. Atlas Okyanusu ve Hindistan’ın kuzeyindeki Himalayalar gibi önemli yer şekilleri, bu süreçlerin ürünüdür.
3. Çekirdek
Dünyanın en derin bölgesi olan çekirdek, 2900 km ile 6370 km arasında bir derinliğe sahiptir. Çekirdeğin yoğunluğu yaklaşık 10’dur. Çekirdek, iki ana bölümden oluşur: Dış çekirdek ve İç çekirdek.
- Dış çekirdek: Sıvı halde bulunan bu bölge, dünyanın iç kısmındaki yüksek sıcaklıklar nedeniyle erimiş halde bulunmaktadır.
- İç çekirdek: Dış çekirdeğin altında yer alan bu bölge, yoğunluğu 13 kadar olan sert bir katmandır ve oldukça yüksek sıcaklıklara sahiptir.
Dünyanın merkezine yakın bölgelerde sıcaklık yaklaşık 5000°C‘ye kadar çıkmaktadır. Dünya yüzeyinde ise 100 km derinlikte sıcaklık ortalama 1000°C civarındadır.
Dünyanın Katmanlarını Gösteren Şemalar, bu katmanların kalınlıkları, yoğunlukları ve sıcaklıkları hakkında bilgi verir.
Yerkabuğunun Malzemesi (Taşlar)
Taşlar, yerkabuğunu oluşturan katı, doğal maddelerdir ve minerallerden meydana gelir. Bir mineral, belirli bir kimyasal yapıya sahip olan ve inorganik olan bir madde olarak tanımlanabilir. En yumuşak mineral olan talk, en sert mineral olan elmas ile karşılaştırılabilir. Bütün taşların kökeni magmatik kökenlidir. Ancak bazı taşlar daha sonra farklı özellikler kazanmışlardır. Yerkabuğunda pek çok taş türü bulunmaktadır ve bu taşlar, bileşimlerine, yapılarındaki farklara ve oluşum biçimlerine göre sınıflandırılır.
Taşlar üç ana grupta toplanır:
- Püskürük (Katılaşım) Taşlar
- Tortul Taşlar
- Başkalaşım (Metamorfik) Taşlar
1. Püskürük Taşlar
Püskürük taşlar, yer altındaki magmanın yeryüzüne çıkması ve burada soğuyarak katılaşması sonucu meydana gelir. Bu taşlar, magmatik taşlar veya volkanik taşlar olarak da adlandırılmaktadır.
- İç püskürük taşlar (Derinlik taşları): Magmanın yeryüzüne çıkamadan yer altında soğuyarak katılaşmasıyla oluşur. Türkiye’de yaygın olarak granit, siyenit ve diyorit gibi taşlar bu grupta yer alır.
- Dış püskürük taşlar (Yanardağ taşları): Magmanın yeryüzüne çıkıp hızla soğuyarak katılaşması sonucu oluşurlar. Örneğin, andezit ve bazalt bu grupta yer alır.
Püskürük taşların bileşiminde en çok yer alan mineraller arasında mika, kuvars, feldispat ve olivin bulunur. Bu mineraller, taşların özelliklerini belirler.
2. Tortul Taşlar
Tortul taşlar, akarsu, rüzgar, buzul gibi dış etmenlerin etkisiyle yeryüzünde koparılan maddelerin birikmesi ve katılaşması sonucu oluşur. Tortul taşlar üç ana gruba ayrılır:
- Fiziksel tortul taşlar: Dağınık taş parçacıklarının birikmesi ve basınç altında birbirine yapışmasıyla oluşur. Örnekler: Konglomera, kumtaşı, şist.
- Kimyasal tortul taşlar: Kimyasal çökelme yoluyla oluşan taşlardır. Örnekler: Traverten (Pamukkale’deki kaya oluşumları), kayatuzu, jips.
- Organik tortul taşlar: Canlı artıklarının birikmesi ve zamanla taşlaşması sonucu oluşurlar. Örnekler: Mercan kalkeri, tebeşir, maden kömürü, linyit.
3. Başkalaşım (Metamorfik) Taşlar
Başkalaşım taşları, püskürük veya tortul taşların, yüksek sıcaklık ve basınç gibi koşullar altında geçirdiği değişimle oluşurlar. Bu taşlar, yapılarına yeni mineraller ekleyebilir ve tüm bileşimleri kristalleşebilir. Örnekler: Mermer (kalkerin başkalaşması), gnays (granitin başkalaşması), kuvarsit (kuvarsın başkalaşması).
Yeraltı Kaynakları
Yeraltı kaynakları, yerkabuğunun yapısı ve oluşumu ile doğrudan ilişkilidir. Taşkömürü ve linyit, bitki artıklarının karbonlaşmasıyla organik yollarla oluşmuş yeraltı zenginlikleridir. Bakır, kurşun, krom ve manganez gibi minerallerin oluşumunda magmanın etkisi vardır.
Elmas, uranyum ve grafit gibi değerli madenler, eski kıta çekirdeklerinde bulunur. Kaya tuzu, alçıtaşı (jips), potas ve fosfat yatakları ise, genellikle kurak iklim bölgelerinde, buharlaşmanın fazla olduğu göl ve deniz tabanlarında kimyasal tortular olarak çökelmişlerdir.
Yeraltı kaynaklarının dağılışı, yeryüzündeki farklı iklim koşulları ve jeolojik süreçlere bağlı olarak değişiklik gösterir.
Bu yazı, dünyanın iç yapısına, katmanlarına, taş türlerine ve yeraltı kaynaklarına dair temel bilgileri içermektedir. Dünya, katmanlar ve taşlar arasındaki etkileşimler, jeolojik tarih boyunca şekillenen ve sürekli olarak değişen bir yapıdır
