Mizah nedir? Mizahın özellikleri nelerdir, mizahın tarihçesi nedir? Ünlü mizah dergileri, Türkiye’de ilk mizah dergisi, mizah yazarları hakkında bilgi.
Mizah: Gülmenin Sanatsal ve Eleştirel Gücü
Mizah, şaka, eğlence, latife, yaşamdaki gülünçlükleri kendine özgü abartılarla sergileyen ve güldürerek düşündüren bir sanat türüdür. Yazı, çizgi (karikatür), tiyatro ve şiir gibi çeşitli formlarda kendini gösterebilen mizah, eleştirisini hoşgörü temelli bir güldürme yoluyla gerçekleştirir. Ancak mizahın sınırlarını çizmek her zaman kolay olmamış, gönül yaralayıcı hiciv ve aşağılamadan ayırmak edebiyat tarihinin önemli tartışmalarından biri haline gelmiştir.
Mizahın Tarihi ve Felsefi Kökenleri
Edebiyat tarihi boyunca mizahın temel amacı, gülme aracılığıyla bireyin içsel dünyasına dokunmak ve toplumsal eleştiri yapmaktır. Antik Yunan’da komedyalar, tragedyalara karşı bir tür olarak gelişmiş ve Katharsis (tutkuların arıtılması) amacı gütmüştür. Tragedya nasıl gözyaşıyla arınmayı sağlıyorsa, mizah da güldürerek bireyin ve toplumun içsel hesaplaşmasını mümkün kılar.
Mizah, yalnızca bireysel bir eğlence aracı değil, aynı zamanda toplumsal normların eleştirildiği bir platformdur. Denis Diderot’nun “mantığın besini saçmadır” sözü, mizahın yazı ve çizgideki temel işlevini açıklar. Gülme, insan zekâsının eleştirel bir yansıması olarak her toplumun kendine özgü bir mizah anlayışı geliştirmesine yol açmıştır.
Mizahın Türleri ve Örnekleri
Mizah, edebiyat ve halk kültüründe pek çok farklı formda karşımıza çıkar:
Fıkralar ve Nükteler
Fıkralar, kısa ve özlü anlatımlarıyla halk mizahının temel yapı taşlarından biridir. Nasrettin Hoca, Bekri Mustafa ve İncili Çavuş gibi tarihi halk tipleri, mizahın en bilinen temsilcilerindendir. Fıkralar, hem günlük yaşamın basit detaylarını hem de toplumsal eleştiriyi mizahi bir dille işler. Bektaşi fıkraları, Laz hikâyeleri, karı-koca ilişkileri gibi temalar fıkralarda sıkça işlenir.
Mizahi Halk Destanları
Karagöz ve ortaoyunu gibi anonim halk tiyatrolarının yanı sıra Pire Destanı ve Meslek Destanı gibi halk mizahına dayalı eserler, toplumun gülme ihtiyacını karşılayan örneklerdir.
Yazılı Mizah ve Karikatür
Mizahın yazıya ve karikatüre dökülmesi, edebiyat ve sanat tarihinde önemli bir yere sahiptir. Tanzimat Dönemi’nde Diyojen (1870), Hayal (1871), Çıngıraklı Tatar (1872) gibi dergiler, yazılı mizahın yaygınlaşmasında öncü olmuştur. Diyojen dergisi, Namık Kemal ve Ebuzziya Tevfik gibi yazarların katkılarıyla Türk edebiyatında mizahın temel taşlarından biri olmuştur.
Tanzimat ve Cumhuriyet Dönemlerinde Mizah
Tanzimat Dönemi
Tanzimat sonrası dönemde mizah, toplumsal eleştirinin bir aracı olarak büyük önem kazanmıştır. Teodor Kasap’ın çıkardığı Diyojen (1870), Türkiye’nin ilk mizah gazetesi olarak kabul edilir. Diyojen’in karikatürleri ve yazıları, Osmanlı hükümeti tarafından sık sık eleştirilmiş ve sonunda derginin kapatılmasına yol açmıştır.
İkinci Meşrutiyet Dönemi
1908 sonrası İstanbul’da 35’e yakın mizah dergisi yayımlanmıştır. Cem’in çıkardığı Kalem dergisi, dönemin en etkili mizah yayınlarından biri olmuştur. Öne çıkan diğer dergiler arasında İncili Çavuş, Eşek, Boşboğaz ile Güllabi yer alır. Bu dönemde Hüseyin Rahmi Gürpınar ve Ahmet Rasim, mizah edebiyatına önemli katkılar sunmuşlardır.
Cumhuriyet Dönemi
Cumhuriyet’in ilanından sonra Türk mizahı, hem yazılı hem de görsel formlarda çeşitlenmiştir. Akbaba dergisi (Orhan Seyfi Orhon, Yusuf Ziya Ortaç), Refik Halit Karay’ın Aydede dergisi gibi yayınlar, Cumhuriyet dönemi mizahının güçlü örneklerini sunar. Aziz Nesin ve Rıfat Ilgaz, mizahi öykü ve romanlarıyla bu dönemin en önemli isimlerindendir.
Mizahın Öncü İsimleri
Türk edebiyatında mizah eserleriyle öne çıkan isimler şunlardır:
- Aziz Nesin: Toplumsal eleştiriyi mizah yoluyla yapan, uluslararası düzeyde tanınmış bir yazardır.
- Rıfat Ilgaz: “Hababam Sınıfı” ile mizahın güldürürken düşündüren yönünü ortaya koyar.
- Neyzen Tevfik: Taşlamalarıyla bilinen bir hiciv ustasıdır.
- Haldun Taner: “Keşanlı Ali Destanı” gibi eserleriyle tiyatroda mizahı zirveye taşımıştır.
- Faruk Nafiz Çamlıbel: “Çamdeviren” ve “Deliozan” mahlaslarıyla mizahi şiirler yazmıştır.
1970 Sonrası ve Modern Mizah
1970’lerden itibaren mizah dergileri büyük bir popülerlik kazanmıştır. Gırgır, Fırt, Çarşaf, bu dönemin en dikkat çeken dergileridir. Gırgır, özellikle karikatür mizahında bir ekol yaratmıştır. Muzaffer İzgü, mizahi hikâyeleriyle bu dönemin önemli yazarlarından biri olmuştur.
Televizyonun yaygınlaşmasıyla birlikte mizah, ekranlara taşınmış ve güldürü dizileri toplumun ilgisini çekmiştir. Levent Kırca, Ferhan Şensoy gibi isimler, tiyatro ve televizyon alanında modern mizahın temsilcileri olmuşlardır.
Türkiye’de İlk Mizah Dergisi: Diyojen
Diyojen dergisi, 24 Kasım 1870’te Teodor Kasap tarafından yayımlanmıştır. Namık Kemal, Ebuzziya Tevfik ve Ali Bey gibi önemli yazarların katkıda bulunduğu dergi, Osmanlı İmparatorluğu’nda mizah anlayışını şekillendiren öncü bir yayındır. Ancak, karikatürlerin Osmanlı hükümetini rahatsız etmesi nedeniyle dergi sık sık kapatılmıştır. 1873 yılında tamamen kapatılan Diyojen, Türk basın tarihinde mizahın ilk ve etkili temsilcisi olarak anılmaktadır.
Sonuç
Mizah, bireylerin ve toplumların hem eğlenmesini hem de eleştirel bir bakış kazanmasını sağlayan güçlü bir sanat dalıdır. Türk edebiyatında Nasrettin Hoca’dan Aziz Nesin’e, Diyojen’den Gırgır’a uzanan geniş bir yelpazede varlık göstermiştir. Her dönemin mizah anlayışı, toplumsal değişimlere ve bireysel yaratıcılıklara bağlı olarak şekillenmiştir. Bugün, mizah hem yazılı hem görsel medyada etkisini sürdürmekte ve insanlara gülerken düşündürmeye devam etmektedir
