Carol Gilligan’ın ahlak gelişimi kuramı nedir? Kadınlar ve erkekler ahlaki kararlarını nasıl farklı temellere dayandırır? Gilligan’a göre, ahlaki gelişim sürecinde cinsiyetin rolü nedir?
Ahlak gelişimi, bireylerin toplum içindeki etik ve değerler sistemini nasıl benimsediği ve geliştirdiği ile ilgilidir. Uzun yıllar boyunca, ahlak gelişimi üzerine yapılan araştırmalarda genellikle erkek bireyler üzerine odaklanılmış, kadınların ahlaki gelişim süreçleri ihmal edilmiştir. Bu eksikliğe dikkat çeken psikologlardan biri Carol Gilligan olmuştur.
Gilligan, Lawrence Kohlberg’in ahlak gelişimi teorisinin eksik yönlerini eleştirerek, kadınların ahlaki gelişim sürecinin farklı bir dinamik izlediğini öne sürmüştür. Ona göre, erkekler ve kadınlar ahlaki konuları farklı bakış açılarından ele almakta ve kararlarını farklı değerler çerçevesinde şekillendirmektedir.
Bu makalede, Gilligan’ın ahlak gelişimi kuramı detaylı bir şekilde ele alınacak, kadın ve erkek ahlak anlayışlarının farklılıkları incelenecek ve Gilligan’ın ortaya koyduğu üç aşamalı ahlak gelişimi süreci ayrıntılı biçimde açıklanacaktır. Ayrıca, konuyla ilişkili olan Kirpi İkilemi, Heinz’in İkilemi ve Gilligan’ın feminist perspektifi de analiz edilerek, ahlaki gelişimde cinsiyet temelli yaklaşımlar değerlendirilecektir.
Carol Gilligan’ın Ahlak Gelişimi Kuramı ve Kohlberg’e Eleştirileri
Carol Gilligan, Harvard Üniversitesi’nde psikoloji alanında çalışmalar yapan bir akademisyendir. Onun en önemli katkılarından biri, Kohlberg’in ahlak gelişimi kuramına getirdiği eleştirilerdir. Kohlberg’in çalışmaları genellikle erkek katılımcılar üzerinde yapılmış ve elde edilen sonuçlar evrensel olarak kabul edilmiştir. Gilligan, bu yaklaşımın eksik olduğunu savunmuş ve kadınların ahlaki gelişim sürecinin farklı bir doğrultuda ilerlediğini belirtmiştir.
Gilligan’a göre, Kohlberg’in “ahlaki gelişim evreleri” hiyerarşik bir yapıdadır ve bireyin en yüksek ahlak seviyesine ulaşması gerektiğini savunur. Ancak, kadınlar için ahlaki gelişim, belirli bir seviyeye ulaşmaktan çok, ilişkileri, sevgiyi, şefkati ve başkalarına yönelik sorumlulukları içselleştirmekle ilgilidir.
Kohlberg’in ahlak gelişimi evreleri genellikle kurallar, yasalar ve soyut adalet kavramları üzerinden şekillenirken, Gilligan’ın yaklaşımı, kadınların ahlaki gelişiminde bakım, merhamet ve ilişkilerin ön plana çıktığını göstermektedir.
Kadın ve Erkek Ahlak Anlayışı: Farklı Sosyalleşme Süreçleri
Gilligan’a göre, kadınlar ve erkekler farklı sosyalleşme süreçlerinden geçerler. Bu süreç, onların ahlaki gelişimlerini de doğrudan etkiler.
Erkeklerin Ahlaki Anlayışı
- Kurallar ve yasalar etrafında şekillenir.
- Adalet ve haklılık kavramlarına dayanır.
- Soyut ilkeler çerçevesinde ahlaki kararlar alırlar.
- Bireysel hak ve özgürlükler ön plandadır.
Kadınların Ahlaki Anlayışı
- İlişkiler, merhamet ve şefkat temellidir.
- Bireyler arası bağlılık önemlidir.
- Empati kurarak karar verirler.
- Karşılıklı fedakârlık ve sorumluluk duygusu ön plandadır.
Bu farklılıkları gözler önüne seren araştırmalardan biri, İngiltere’de yapılan bir deneydir. Bu araştırmada, katılımcılara en önemli değerlerin neler olduğu sorulmuş ve kadınlar ile erkekler arasında belirgin farklar gözlemlenmiştir.
- 105 kişinin 75’i erkek ve 30’u kadın olmak üzere, materyal değerleri (para, mülkiyet, giysi vb.) tercih etmiştir.
- Sosyal değerleri (arkadaşlık, nezaket, iyi kişilik) tercih edenlerin 61’i kadın, 45’i erkektir.
Bu sonuçlar, erkeklerin daha çok maddi değerleri, kadınların ise ilişkisel değerleri önemsediğini ortaya koymaktadır.
Gilligan’a Göre Ahlaki Gelişim Evreleri
Carol Gilligan, kadınların ahlaki gelişimini üç aşamada ele almıştır:
1. Bencillik Evresi
Bu evrede kadınlar daha çok kendi çıkarlarını düşünme eğilimindedir. Kendi ihtiyaçlarını ve isteklerini önceliklendirirler. Bu aşamada bireysel çıkarlar ağır bastığından, başkalarının beklenti ve gereksinimleri ikinci plandadır.
2. Sosyal Oluşum Evresi
Kadın, bencillikten uzaklaşarak başkalarının beklentilerini dikkate almaya başlar. Toplumun ve çevresindeki bireylerin ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik bir ahlak anlayışı gelişir. Fedakârlık ve başkalarına duyarlılık, bu aşamada belirgin hale gelir.
3. İlkeli Ahlaksallık Evresi
Bu aşamada birey, yalnızca başkalarının beklentilerini karşılamaya yönelik davranmaz, aynı zamanda olaylara gerçekçi bir bakış açısı geliştirir. Kendi kararlarını bağımsız bir şekilde alır ve bu kararların sorumluluğunu üstlenir. Bu noktada birey, başkalarının haklarına da saygı duyar ve herkesin eşit haklara sahip olduğunu kabul eder.
Kirpi İkilemi ve Heinz’in İkilemi
Gilligan’ın ahlaki gelişim teorisini açıklamak için Kirpi İkilemi ve Heinz’in İkilemi gibi örnekler sıklıkla kullanılır.
Kirpi İkilemi
Bir grup köstebek kış için yuva kazarken, bir kirpi de onlara katılır. Ancak kirpinin dikenleri, köstebekler için rahatsız edici olur.
- Erkekler bu olayı bir hak meselesi olarak ele alırken, kadınlar daha çok orta yolu bulmaya çalışmışlardır.
Bu durum, erkeklerin adalet odaklı, kadınların ise ilişki ve uyum odaklı ahlak anlayışına sahip olduğunu gösterir.
Heinz’in İkilemi
Kohlberg’in teorisinde kullanılan klasik bir örnek olan Heinz’in İkilemi’nde, bir adamın eşini kurtarmak için ilaç çalmaktan başka seçeneği kalmaz.
- Erkekler, “Kanun çiğnenmemeli, suç işlenmemeli” şeklinde düşünür.
- Kadınlar, “Eşinin hayatını kurtarmak için çalmak zorunda kaldı” gibi empati temelli bir bakış açısı geliştirir.
Sonuç
Carol Gilligan’ın ahlak gelişimi kuramı, kadınların ahlaki düşünce yapısını anlamak için önemli bir katkı sağlamıştır. Geleneksel ahlak gelişimi teorilerinin eksikliklerini vurgulayan Gilligan, kadınların daha çok bakım ve bağlılık temelli bir ahlaki gelişim süreci yaşadığını göstermiştir.
Geleneksel ahlak teorileri, genellikle erkek bakış açısıyla şekillenmiştir. Gilligan, bu duruma dikkat çekerek, kadınların sosyalleşme sürecinin ahlaki gelişimlerini nasıl etkilediğini bilimsel olarak açıklamıştır.
Sonuç olarak, ahlaki gelişim sürecini anlamak için cinsiyet farklılıklarını göz önünde bulundurmak, toplumsal ve bireysel etik anlayışını daha kapsamlı bir şekilde ele almamıza yardımcı olacaktır.
