1953’te gerçekleşen Ajax Operasyonu neden yapıldı? ABD ve İngiltere, Musaddık’ı neden devirdi? Bu darbenin İran ve dünya siyasetine etkileri neler oldu? Tüm detaylarıyla Ajax Operasyonu’nun perde arkasını keşfedin!
1953 yılında ABD ve Birleşik Krallık istihbarat servisleri tarafından organize edilen Ajax Operasyonu (Operation Ajax), İran Başbakanı Muhammed Musaddık’ı devirmek ve Şah Muhammed Rıza Pehlevi’nin yönetimini güçlendirmek amacıyla gerçekleştirildi. Bu operasyon, modern Ortadoğu tarihinin en önemli darbelerinden biri olarak kabul edilir ve İran ile Batı dünyası arasındaki ilişkileri derinden etkilemiştir.
Bu yazıda, Ajax Operasyonu’nun neden gerçekleştirildiğini, hangi gelişmelere yol açtığını ve nasıl uygulandığını detaylı bir şekilde inceleyeceğiz. Ayrıca, operasyonun tarihsel bağlamını, sonuçlarını ve uzun vadeli etkilerini de ele alacağız.
1. Tarihsel Arka Plan
1.1. İran’ın Stratejik Önemi ve Petrol Rezervleri
İran, 20. yüzyılın başlarından itibaren büyük petrol rezervlerine sahip olması nedeniyle Batılı güçlerin ilgisini çeken bir ülke oldu. 1908 yılında Anglo-Persian Oil Company (APOC) adıyla kurulan ve daha sonra British Petroleum (BP) olarak bilinen şirket, İran’ın petrol kaynaklarını kontrol ediyordu.
Bu durum, İran halkı arasında büyük bir hoşnutsuzluğa yol açtı. Petrol gelirlerinin büyük bir kısmı Birleşik Krallık’a gidiyor, İran ekonomisine çok az katkı sağlanıyordu. İranlı işçiler düşük ücretlerle çalıştırılıyor, ülkenin doğal kaynakları yabancı şirketler tarafından sömürülüyordu.
1.2. Muhammed Musaddık ve Petrolün Millileştirilmesi
1940’ların sonunda İran’da milliyetçi hareketler güçlenmeye başladı. Bu hareketin önde gelen isimlerinden biri Dr. Muhammed Musaddık oldu. Musaddık, 1951 yılında İran Başbakanı seçildi ve en önemli icraatı İran petrolünü millileştirmek oldu.
1951’de İran Parlamentosu (Meclis) tarafından kabul edilen yasayla, Anglo-Iranian Oil Company (AIOC) kamulaştırıldı ve İran Ulusal Petrol Şirketi kuruldu. Bu hamle, İran’ın ekonomik bağımsızlığını ilan etmesi anlamına geliyordu. Ancak Birleşik Krallık, bu durumu kabul etmedi ve İran’a ağır ekonomik yaptırımlar uygulamaya başladı.
1.3. ABD ve Birleşik Krallık’ın Kaygıları
ABD ve Birleşik Krallık, Musaddık’ın petrolü millileştirme politikalarını kendi çıkarlarına tehdit olarak gördüler. Ayrıca, Soğuk Savaş döneminde İran’ın Sovyetler Birliği’ne yaklaşabileceği korkusu, Batılı devletleri daha da endişelendirdi.
1953 yılında ABD Başkanı Dwight D. Eisenhower, CIA ve MI6’ya İran’da Musaddık’ı devirmek için gizli bir operasyon hazırlamaları talimatını verdi. Böylece Ajax Operasyonu planlandı ve hayata geçirildi.
2. Ajax Operasyonu’nun Gerçekleştirilmesi
2.1. Operasyonun Planlanması
Ajax Operasyonu’nun organizasyonu, CIA’in Orta Doğu uzmanı Kermit Roosevelt tarafından yürütüldü. Planın temel amacı, halkı ve orduyu Musaddık’a karşı kışkırtmak ve Şah’ı güçlendirmekti.
Operasyon, birkaç aşamadan oluşuyordu:
- Musaddık’a karşı medya propagandası yürütmek,
- İran’da kaos ortamı yaratmak için ajanlar kullanmak,
- Askeri darbe düzenlemek ve Musaddık’ı tutuklatmak.
2.2. Medya Propagandası ve Kamuoyu Manipülasyonu
CIA, İran basınını kullanarak Musaddık aleyhine sahte haberler yayımladı. Bu haberlerde Musaddık’ın bir diktatör olduğu, komünistlerle işbirliği yaptığı ve İslam’a karşı olduğu iddia edildi.
Ayrıca ajanlar, sokaklarda Musaddık karşıtı gösteriler düzenledi ve halkın hükümete karşı kışkırtılmasını sağladı.
2.3. Askeri Müdahale ve Darbe
İlk başta darbe girişimi başarısız oldu ve Şah kısa süreliğine İran’dan kaçmak zorunda kaldı. Ancak CIA ve MI6, yeni bir plan hazırlayarak İran ordusunu daha güçlü bir şekilde harekete geçirdi.
19 Ağustos 1953’te General Fazlullah Zahidi’nin liderliğinde ordu Musaddık’a karşı harekete geçti ve Başbakanlık konutu kuşatıldı. Çatışmaların ardından Musaddık tutuklandı ve darbeyle hükümet devrildi.
3. Operasyonun Sonuçları
3.1. Şah’ın Güçlenmesi ve İran’ın Batı’ya Bağımlılığı
Musaddık’ın devrilmesiyle Şah Muhammed Rıza Pehlevi, ülkenin tek hâkimi haline geldi. Batı destekli yönetimi boyunca İran, ABD ve Birleşik Krallık ile yakın ilişkiler kurdu.
3.2. Petrol Kontrolünün Yeniden Batıya Geçmesi
Darbenin ardından İran Ulusal Petrol Şirketi varlığını sürdürse de petrol üretiminin büyük bir kısmı yeniden Batılı şirketlerin kontrolüne geçti. BP, Amerikan şirketleriyle birlikte İran’daki petrol üretiminde söz sahibi oldu.
3.3. İran Halkının Öfkesi ve 1979 Devrimi’ne Giden Süreç
Şah’ın baskıcı yönetimi ve ABD ile kurduğu yakın ilişkiler, İran halkı arasında giderek büyüyen bir hoşnutsuzluğa neden oldu. Bu öfke, 1979 yılında İran İslam Devrimi’ne zemin hazırladı. Devrim sonucunda Şah devrildi ve İran, Batı karşıtı bir rejime dönüştü.
4. Uzun Vadeli Etkiler
4.1. ABD-İran İlişkilerinin Bozulması
Ajax Operasyonu, İran halkının ABD’ye duyduğu güveni büyük ölçüde sarstı. 1979 Devrimi’nden sonra ABD karşıtı politikaların güçlenmesinde bu darbenin büyük etkisi oldu.
4.2. Orta Doğu’da Darbe Geleneğinin Başlangıcı
1953 darbesi, ABD’nin Soğuk Savaş döneminde yabancı hükümetleri devirmek için CIA operasyonlarını kullanmasının ilk büyük örneklerinden biri oldu. Bundan sonra birçok ülkede benzer darbeler gerçekleştirildi (örneğin 1954 Guatemala Darbesi, 1973 Şili Darbesi).
4.3. İran’ın Bağımsızlık Mücadelesi ve Nükleer Programı
İran, 1953 darbesinden sonra Batı’nın müdahalelerinden ders çıkararak kendi ekonomik ve askeri bağımsızlığını artırma politikası izledi. İran’ın nükleer programı da bu bağımsızlık mücadelesinin bir parçası olarak görülmektedir.
Sonuç
1953’te gerçekleştirilen Ajax Operasyonu, modern İran tarihinin en kritik olaylarından biridir. Bu darbe, İran’ın siyasi yapısını kökten değiştirdiği gibi, ABD ve Batılı devletlere karşı duyulan güvensizliği de artırdı. Bugün bile İran’ın dış politikası ve ABD ile ilişkileri, 1953’teki bu müdahaleden büyük ölçüde etkilenmiştir.
